پرچمدار وحدت

چرا آیت‌الله بروجردی به جایگاه کم‌نظیری در مرجعیت شیعه دست یافت؟

آیت‌الله سیدحسین طباطبایی بروجردی از شخصیت‌های کم نظیر قرن اخیر عالم تشیع بود که بیش از یک دهه مرجعیت علی‌الاطلاق او بر شیعیان آنچنان برکاتی به دنبال داشت که آثار آن پس از گذشت 54 سال از ارتحالش همچنان باقی است. جایگاه علمی، اجتماعی، سیاسی، معنوی، اخلاقی و فقاهت و مرجعیت آیت‌الله بروجردی نه تنها مورد توجه علمای معاصر خود بلکه برای اندیشمندان و متفکرین غیرایرانی جهان اسلام و حتی غیرمسلمانان نیز قابل تأمل بود. اینکه چرا آیت‌الله بروجردی در گذر زمان و سال‌های حیات پربرکت خود به عنوان شخصیتی برجسته به جایگاهی مهم در میان علما و مراجع نامی جهان تشیع دست یافت، دلایلی دارد که در این مطلب به برخی از برجسته‌ترین آنها پرداخته شده.

از مرجعیت خاصه تا مرجعیت عامه

آیت‌الله بروجردی از اواسط دهه 20 تا اواخر دهه 30 به مدت یک دهه و نیم تنها مرجع تقلید دوران خود بود و تقریباً همه مردم از او تقلید می‌کردند. در دوران مرجعیت او به تدریج مرکزیت مرجعیت از نجف به قم منتقل شد. فصل مرجعیت آیت‌الله بروجردی را می‌توان به دو دوره مرجعیت خاصه در غرب کشور با مرکزیت بروجرد و مرجعیت عامه تقسیم کرد. دوران مرجعیت او در بروجرد این‌گونه آغاز می‌شود که بعد از درگذشت آخوند خراسانی، مرحوم آقا سیدمحمد کاظم یزدی در نجف مرجعیت را برعهده می‌گیرد. حدود 30 سال بعد از اقامت آیت‌الله بروجردی در بروجرد و هم‌زمان با ارتحال آقا سیدمحمدکاظم یزدی و دوره مرجعیت مرحوم سیدابوالحسن اصفهانی، عده‌ای از بزرگان و تجار تهران به مرحوم سیدابوالحسن اصفهانی در نجف نامه می‌نویسند و می‌پرسند که در مورد احتیاط‌های شما به چه کسی رجوع کنیم؟ مرحوم اصفهانی در پاسخ می‌نویسد: «در خصوص احتیاط‌های اینجانب به حجت‌الاسلام سیدحسین طباطبایی بروجردی که فعلاً در بروجرد ساکن است مراجعه کنید». بعد از این پاسخ از تهران به آقای بروجردی فشار می‌آورند که فتوای خود را در اختیار ما بگذارید که او بر کتاب «عروةالوثقی» نوشته مرحوم سیدمحمدکاظم یزدی حاشیه می‌نویسد. در واقع نخستین کتاب فتوایی آیت‌الله بروجردی حاشیه‌ای است که بر این کتاب می‌نویسد. مرجعیت او از آن زمان آرام آرام در منطقه بروجرد و خرم‌آباد و به خصوص در میان ایلات لرستان شکل می‌گیرد.

هرگز در مقابل رضاشاه تسلیم نشد

فصل‌هایی از زندگی آیت‌الله بروجردی در دوران پهلوی اول سپری شده اینکه در این دوران ارتباط او با دستگاه حاکم چگونه بوده نکته‌ای است که تعبیر آیت‌الله علوی بروجردی (نوه آیت‌الله بروجردی) درباره‌اش این گونه است: «برخوردهایی میان آیت‌الله بروجردی و رضاشاه وجود داشته اما دستگاه حاکم همیشه رعایت ایشان را می‌کرد و هیچکس متعرض او نشد و نمازش در مسجد سلطانی بروجرد برپا بود. آیت‌الله بروجردی نزد دستگاه حکومت از احترام ویژه‌ای برخوردار بود. آقای بروجردی نگذاشت. دیانت در بروجرد تعطیل شود و حوزه اصلا تعطیل نشد. اما عزاداری عاشورا را موقع سحر در خانه خودش و با درهای بسته برگزار می‌کرد. در آن دوران شدت سختگیری‌های رضاشاه به گونه‌ای بود که پدرم نقل می‌کرد یک بار غروب روز عاشورا پاسبان شهر موقع گزارش دادن به مافوق خودش گفت به طاق ابروی جناب سروان امروز نگذاشتیم یک صدای «یاحسین» در شهر بلند شود. به هر حال این فشارها بود اما آقای بروجردی هرگز در مقابل رضاشاه تسلیم نشد و استقلال خود را تا حد امکان حفظ کرد. البته این طور نبود که قیام کند و علیه رضاشاه شمشیر بکشد چون چنین امکانی را نداشت. مشی او همان مشی مرحوم حاج عبدالکریم حائری بود. نکته‌ای که آیت‌الله بروجردی در زمان رضاشاه همیشه به آن تأکید می‌کرد این بود که می‌گفت ما طلبه آیت‌الله حاج عبدالکریم حائری هستیم. اگر او دستور بدهد ما عمل می‌کنیم. بعد از فوت آیت‌الله عبدالکریم حائری، رفتار سید‌ابوالحسن اصفهانی در نجف مورد استناد ایشان بود.

پرچمدار وحدت

آیت‌الله بروجردی از جمله مراجعی بود که همیشه به موضوع وحدت مسلمانان و تقریب مذاهب اسلامی اهمیت می‌داد و تا جایی که مبانی آن مذاهب اجازه می‌داد توانست اهداف خود را پیش ببرد. ملاحظه اوضاع نابسامان مسلمانان، سیطره کفار بر کشورهای اسلامی و غلبه روحیه عداوت و بدبینی بین مسلمانان مسائلی بودند که عزم آیت‌الله بروجردی را برای وحدت و همدلی بین مسلمانان راسخ‌تر کرد. وسعت اطلاعات آن مرجع نواندیش از منابع حدیثی، فقهی، رجالی و تاریخ اهل سنت، در کنار اشراف کاملش به منابع شیعی، چنان قدرتی به او داده بود که می‌توانست تشابهات و تفاوت‌های بین مذاهب را تحلیل کند و اندیشه تقریب مذاهب را تا جایی که اصول و مبانی آن مذاهب اجازه می‌دهد پیش ببرد. حمایت مادی و معنوی مستمر آیت‌الله بروجردی از دارالتقریب که در سال 1327 در قاهره و با دبیرکلی شیخ محمدتقی قمی شکل گرفت نشانگر تلاش او به وحدت و انسجام مسلمانان است. شاید در میان مراجع شیعی کسی را نتوان یافت که به اندازه آیت‌الله بروجردی در راه تقریب مذاهب اسلامی کوشیده باشد.

فعالیت‌های سیاسی آیت‌الله بروجردی

آیت‌الله بروجردی در حوزه سیاست نیز برای اقتدار و عزت شیعیان تلاش‌های بسیاری انجام داد و سیاست را از حکومت جدا نمی‌دانست. ملاقات‌ها و حمایت‌های او از آیت‌الله سیدابوالقاسم کاشانی دلیل روشنی بر مشروعیت و لزوم کارهای سیاسی و دخالت در سیاست برای دفاع از دین است. با این حال به واسطه تجربیاتی که از حوادث مشروطه داشت، حرکت محتاطانه در حوزه سیاست را بر اقدام شتاب‌آلود و بدون تأمل ترجیح می‌داد. از این رو بخش عمده‌ای از تلاش‌های او بر فعالیت‌های فرهنگی به جای کنش‌های سیاسی تمرکز یافته بود. با این حال نباید تصور کرد که سیره سیاسی آیت‌الله بروجردی کاملاً فارغ از کنش‌های سیاسی است. نگاهی به تاریخ معاصر ایران نشان می‌دهد که تلاشهای او در زمینه ممانعت از اقدامات غیر اسلامی دولت مانند ترویج آتش‌پرستی، رژه بی‌حجاب دختران، ترویج بی‌حجابی زنان، تغییر زنان، تغییر دین رسمی، تغییر رسم‌الخط، آزاد شدن بهائیت، اصلاحات ارضی، اعدام آیت‌الله کاشانی، جنبش ملی شدن نفت و ماجرای فدائیان اسلام بیانگر روحیه مبارزاتی اوست.

وسعت نظر در خدمات نوین آموزشی

نباید وسعت نظر و خدمات نوین آیت‌الله بروجردی را در امور آموزشی و مذهبی نادیده گرفت. دوران زعامت آیت‌الله بروجردی با شکوفایی حوزه همراه بود. او در رشته فقه مکتب جدیدی به وجود آورده بود که از آثار و از حوزه‌های فقهی مشهور فراتر می‌رود اما قابلیت‌های او در زمینه مدیریت و مسائل مالی نیز به همین اندازه اهمیت داشت. به منظور کمک به حوزه، برای اولین بار یک دفتر مرکزی برای جمع‌آوری کمک از اطراف و اکناف کشور تشکیل شد و برآورد می‌شود که در سال 1340 ماهانه 5 میلیون ریال به قم می‌رسیده. این عواید امکان ایجاد بناهای جدید در قم و شهرهای دیگر را فراهم ساخت و به افزایش طلاب حوزه که در زمان رحلت آیت‌الله بروجردی به 6 هزار نفر می‌رسید کمک کرد. آیت‌الله بروجردی وسعت نظر فوق‌العاده‌ای داشت و از مدارس جدید که در آنها علوم طبیعی همراه با تعلیمات دینی تدریس می‌شد حمایت می‌کرد. هیات‌هایی را هم به کشورهای مختلف افریقایی، آسیایی و اروپایی فرستاد و برای تقویت نظرگاه‌های سنی و شیعی با جامعه‌الازهر مصر مناسبات دوستانه‌ای برقرار کرد. در زمان مرجعیت آیت‌الله بروجردی برای نخستین بار مبلغینی از قم به خارج رفتند؛ طلایی که با آموزش زبانهای خارجی و اعزام به کشورهای مختلف به عنوان سفیران فرهنگی و دینی حوزه علمیه شیعی ایران در شناساندن پویایی مذهب تشیع گام‌های موثری برداشتند به جرأت می‌توان ادعا کرد بزرگ‌ترین اندیشمندان روحانی در روزگار ما که در دگرگونی اندیشه و سیاست نقش‌های متفاوتی داشتند، دوران جوانی و تکوین فکری خود را در همین زمان طی کردند و بسیاری از آنها مستقیماً شاگرد آیت‌الله بروجردی بودند. رواج مطالعات جدید، ارتباط روحانیون زبده با کشورهای خارجی، تأسیس مؤسسات و کتابخانه‌های پررونق، نزدیکی روحانیون با دانشگاهیان متدین، توجه برخی از رجال دانشمند و روحانی به مراکز دانشگاهی، تألیف کتاب‌های دینی به زبان فارسی با نثر ادبیات نوین به منظور استفاده عموم مردم و انتشار نشریات مذهبی با مباحث و مطالب متنوع بخشی از دستاوردهای دوران زعامت آیت‌الله بروجردی بوده.

تجدید حیات فکری روحانیت شیعه

نقش برجسته آیت‌الله بروجردی در تجدید حیات فکری روحانیت شیعه انکارناپذیر است. برای درک این نقش کافی است نگاهی به آمار تقریبی و نمونه‌ای از انتشارات حوزه علمیه قم در مدت 16 سال زعامت او که توسط علامه علی دوانی جمع‌آوری شده بیندازیم. در این مدت نزدیک به 300 جلد کتاب در رشته‌های مختلف در زمینه‌های فقه، اصول، فلسفه، منطق، تفسیر، حدیث، رجال، درایه، رد بر مذاهب مختلف و مکاتب مادیگری، ادبیات عربی و فارسی و ... نوشته شده. برخی از این کتاب‌ها چندین بار و در چند هزار نسخه چاپ شده‌اند و اگر معدل تیراژ را در هر واحد کتاب 2 هزار نسخه بگیریم، در دوران زعامت آیت‌الله بروجردی، جمعاً 346 هزار جلد کتاب از طرف حوزه علمیه قم در دسترس عموم قرار گرفته.
منبع مقاله :
نشریه همشهری آیه، شماره 41